استاد دانشگاه آکسفورد : بازرسی از سایتهای نظامی و مصاحبه با دانشمندان هسته‌ای قابل حل است

پروفسور «فرهنگ جهان‎پور» استاد دانشگاه آکسفورد، بازرسی های مدیریت شده را عاملی برای محدود کردن دسترسی آژانس به سایت های ایران تلقی کرده و آن را چالشی بر سر راه مذاکرات هسته ای نمی داند.

مذاکرات هسته ای بین ایران و گروه کشورهای ۱+۵ به روزها و ساعات پایانی خود نزدیک می شود و این بار همه نگاه ها به وین دوخته شده تا با باز شدن درهای بسته هتل «کوبرگ» نتیجه نهایی این ماراتن نفس گیر که ماه ها به طول انجامید، اعلام شود. تا به این جای کار، آنچه که از گفته های دو طرف درباره توافق نهایی می توان برداشت کرد در دو کلمه «سخت» و در عین حال «امکان پذیر» خلاصه می شود. با این حال، علیرغم خوشبینی که گاه و بی گاه از زبان برخی از مقامات ابراز می شود، بعضی از مسایل کلیدی هست که لاینحل ماندن آنها چشم انداز حصول توافق نهایی را تا حدی مبهم کرده است. در همین ارتباط، خبرگزاری مهر گفتگویی با پروفسور «فرهنگ جهان‎پور» انجام داده که مشروح آن در ادامه آمده است. در این مصاحبه به شفاف سازی برخی تعاریف به ویژه در رابطه با الزامات تحمیل شده بر ایران در چارچوب پروتکل الحاقی پرداخته شده است.

جهان‎پور استاد و رئیس پیشین دانشکده زبان های خارجه دانشگاه اصفهان است که در حال حاضر به تدریس در دانشگاه های کمبریج و آکسفورد مشغول بوده و استاد دوره های آنلاین دانشگاه های آکسفورد، ییل و استنفورد است. وی بورس یک ساله فرصت مطالعاتی در دانشگاه هاروارد را داشته و طی ۲۸ سال گذشته به تدریس در رشته سیاست های خاورمیانه در بخش تحصیلات تکمیلی دانشگاه آکسفورد مشغول بوده است.

ایران با بازرسی از سایت های نظامی و مصاحبه با دانشمندان هسته ای کشور مخالف است. آیا این دو مقوله که به چالش مذاکرات جاری بین ایران و کشورهای ۱+۵ تبدیل شده است فراتر از پروتل الحاقی ان.پی.تی. نیست؟

مطابق با پروتکل الحاقی -که ایران با اجرای آن در صورت حصول توافق هسته ای با غرب موافقت کرده است- در برخی شرایط امکان اعمال بازرسی های ویژه در چارچوب روش های تعریف شده وجود دارد. در واقع، چنانچه آژانس بین المللی انرژی اتمی بازرسی های معمول و اطلاعات ارائه شده از سوی تهران را در جهت ایفای مسئولیت هایی که در چارچوب موافقت نامه پادمان تعریف شده ناکافی بداند، ممکن است خواهان اعمال بازرسی های ویژه شود.

هرچند، همانطور که از این مطلب بر می آید، این بازرسی ها تنها در شرایط خاص و تنها زمانی اعمال می شود که آژانس توضیحات ارایه شده از سوی ایران را ناکافی تشخیص بدهد. علاوه بر این، این گونه بازرسی های ویژه در چارچوب «روش های تعریف شده» اعمال خواهد شد. اغلب کشورهایی که پروتکل الحاقی را تصویب کرده اند، موافقت خود با «بازرسی های مدیریت شده» را نیز اعلام کرده اند. مقامات ایرانی هم گفته اند که امکان انجام چنین بازرسی های مدیریت شده ای که قابل نظارت باشد وجود دارد.

این به آن معنا نیست که آژانس هر زمان که بخواهد مجوز ورود به هر جایی را بدون همکاری و نظارت کشور میزبان خواهد داشت. برای مثال، پیشنهاد شده است که به جای بازرسی از سایت های نظامی -که آژانس گمان می کند از آنها برای برخی از عملیات های هسته ای استفاده شده است- بازرسان بین المللی بتوانند بدون ورود به مجموعه نظامی و دستیابی به اطلاعات محرمانه، نمونه های محیطی را از خاک (زمین ها اطراف) جمع آوری کنند. پروتکل الحاقی تصریح می کند که آژانس تنها اجازه خواهد داشت که «نمونه های محیطی را از محل های خاص» جمع آوری کند و چنین دسترسی هم یک «دسترسی مدیریت شده» خواهد بود.

بنابراین، بازرسی از برخی سایت های نظامی تنها در شرایط خاص و تحت نظارت مقامات ایرانی انجام خواهد گرفت. لذا، چنانچه این بازرسی ها در عمل به الزامات پروتکل الحاقی اعمال می شوند، نباید چالشی بر سر راه مذاکره و یا حتی حصول توافق جامع هسته ای (برجام) تلقی شوند.

در این میان، مقوله مصاحبه با دانشمندان با توجه به تجربه های تلخ ایران و ترور برخی از دانشمندان هسته ای از حساسیت بیشتری می تواند برخوردار باشد. هرچند، با حسن نیت هر دو طرف، این مسئله نیز در صورت پنهان نگاه داشتن هویت دانشمندان مصاحبه شونده قابل حل است.

در این میان، برخی از خواسته هایی که عمدتا از سوی نومحافظه کاران مخالف با توافق هسته ای مطرح می شود به قدری یک طرفه و زیاده خواهانه است که نمی توان برای آنها هدفی جز ممانعت از حصول توافق متصور شد. خوشبختانه، مذاکره کنندگان اصلی با دیدی معقول تر و آگاهانه تر به مسائل نگاه می کنند و بر این حقیقت اشراف دارند که همه اقدامات لازم باید به صورت دو جانبه انجام بگیرد.

اتهاماتی مبنی بر بی اعتمادی به طرف ایرانی مغایر با ارزیابی های اطلاعاتی انجام گرفته از فعالیتهای ایران است و ضمنا در تضاد با تضمین هایی است که تهران طی ۱۳ سال مذاکره با غرب ارایه داده است – به ویژه تضمین های ارایه شده در جریان مذاکرات فشرده ای که در تاریخ ۲۴ ام نوامبر سال میلادی ۲۰۱۴ منجر به حصول برنامه اقدام مشترک شد.

ضمنا تاکید بر این نکته ضروری می نماید که مصالحه نباید فقط از جانب طرف ایرانی باشد و برای حصول توافقی که مورد پذیرش همه باشد، غرب هم باید مصالحه قابل ملاحظه ای از خود نشان بدهد.

در کل، آیا به واسطه تفسیری خاص از پروتکل الحاقی نیست که ۱+۵ می خواهد قوانین جدیدی را بر ایران تحمیل کند؟

به منظور جلوگیری از اشاعه سلاح های هسته ای، یک معاهده بین المللی با عنوان پیمان منع اشاعه یا همان ان. پی. تی، در سال ۱۹۶۸ میلادی تصویب شد و از سال ۱۹۷۰ میلادی به اجرا درآمد. ایران یکی از نخستین کشورهایی بود که این معاهده را امضا کرد و از آن زمان تا کنون، تعداد ۱۹۱ کشور به این معاهده پیوسته اند. ان.پی.تی. یکی از موفق ترین معاهده های خلع سلاح در جهان بوده است.

این معاهده بخشی از جنبشی بود که به نام «اتم برای صلح» شناخته می شود و به برخی از کشورها اجازه داد تا بدون تلاش برای دستیابی به سلاح اتمی، اهداف صلح آمیز هسته ای را دنبال کنند. تنها اسرائیل و پاکستان و هند هستند که معاهده ان. پی. تی را نپذیرفته اند و جالب آنکه هر سه آنها سلاح اتمی دارند. کره شمالی هم در ابتدا این معاهده را پذیرفت ولی بعدها از آن فاصله گرفت و به دنبال ساخت سلاح اتمی رفت.

با این وجود، باید به خاطر سپرد که معاهده ان.پی.تی بر سه ستون استوار است:

نخستین ستون منع اشاعه است. این معاهده از همه کشورها به استثنای ۵ کشور آمریکا، روسیه، چین، انگلستان و فرانسه -که از پیش سلاح هسته ای داشتند- خواست تا از تلاش برای دستیابی به سلاح اتمی خودداری کنند.

دومین ستون خلع سلاح است. این بند از معاهده، ۵ قدرت هسته ای جهان را به اتخاذ اقدام های صادقانه برای خلاصی از تسلیحات هسته ای فراخواند. متاسفانه، این اصل مهم از معاهده ان.پی.تی کاملا به دست فراموشی سپرده شد. برعکس، قدرت های هسته ای به افزایش و بهسازی تسلیحات هسته ای خود ادامه دادند.

ستون سوم، استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای است. طبق این اصل، این حق «غیرقابل انکار» هر کشوری است که از قابلیت های صلح آمیز انرژی هسته ای برخوردار باشد و حتی قدرت های هسته ای جهان می توانند در این امر به دیگر کشورها کمک کنند.

پروتکل الحاقی در سال ۱۹۷۷ به معاهده ان.پی.تی. اضافه شد تا حلقه قوانین اتخاذ شده برای ممانعت از اشاعه تسلیحات هسته ای را تنگتر کند.

شما آینده مذاکرات هسته ای ایران را چگونه ارزیابی می کنید؟ آیا طرفین می توانند به توافقی که مورد رضایت آنها باشد دست یابند؟

همانگونه که در گذشته بارها گفته ام، من همچنان درباره نتیجه توافق خوشبین هستم. البته، به واسطه موانع متعددی که از سوی کنگره آمریکا و برخی منابع دیگر بر سر راه مذاکره قرار گرفته، توافق نهایی سهل الوصول نخواهد بود. با این وجود، طولی نخواهد کشید که حقیقت توفیق یا عدم توفیق مذاکره کنندگان در حصول توافق هسته ای با ایران معلوم خواهد شد.

در این میان، تنها گزینه معقول آن است که طرفین بگویند توافق نهایی حاصل شده اما اجرای آن به از سر گذراندن شماری از مراحل بستگی دارد. مرحله نخست اعلام جزئیات توافق جامع هسته ای است. مرحله دوم، اختصاص زمان لازم (شاید دو ماه) به کنگره آمریکا و مجلس ایران برای پذیرش و یا رد جزئیات توافق است. مرحله سوم، امضای توافق از سوی ایران و طرف غربی است که این می تواند به معنای اجرای اقدامات وعده داده شده از سوی ایران و در مقابل، رفع تحریم ها باشد.

مطابق با تعریف آژانس بین المللی انرژی اتمی، «خلع سلاح» نیز در کنار عدم اشاعه تسلیحات اتمی یکی از اهداف آژانس است. حال آنکه، قدرت های هسته ای به شدت بر اجرای مقوله عدم اشاعه پافشاری کرده و توجهی به خلع سلاح ندارند. دلیل این رویکرد چیست؟

همانگونه که پیشتر اشاره شد، معاهده ان.پی.تی. بر سه اصل استوار است. عدم اشاعه، استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی و در نهایت خلع سلاح هسته ای. قدرت های هسته ای جهان بر اصل اول تاکید می کنند اما به دو مقوله دیگر بهایی نمی دهند. همه دولت های غیرهسته ای نیازمند آن هستند که رعایت اصول ان.پی.تی. و پروتکل الحاقی را از سوی همه کشورهای جهان خواستار شوند و این شامل حال قدرت های هسته ای هم می شود. آنها نیز ملزم به از بین بردن از تسلیحات اتمی خود هستند. رسیدن به این هدف نیازمند اتخاذ اقدامات بین المللی به ویژه از سوی ملت های غیر هسته ای است. فشار بر قدرت های هسته ای باید از جانب سازمان های بین المللی نظیر جنبش عدم تعهد، سازمان کنفرانس اسلامی، اتحادیه آفریقا، اتحادیه عرب و غیره اعمال شود تا به این ترتیب از اجرای همه اصول ان.پی.تی و تحقق خلع سلاح هسته ای اطمینان حاصل شود.

توافق هسته ای بین ایران و کشورهای ۱+۵ چه اهمیتی برای انتخابات ریاست جمهوری آمریکا خواهد داشت. آیا این مسئله در انتخابات پیش رو -که در سال ۲۰۱۶ برگزار می شود- تاثیری دارد؟

من باور دارم که می توان به توافق احتمالی بین ایران و غرب به چشم یک دستاورد بزرگ برای طرفین مذاکرات نگاه کرد. این توافق می تواند در انتخابات ریاست جمهوری پیش رو به کاندیدای دموکرات آمریکا کمک کند.